Çin, ilk kez düzenlediği liderler zirvesiyle Rusya'nın Ukrayna Savaşı nedeniyle Sovyet geçmişine dayanan ekonomik ve siyasi nüfuzunun gerilediği, ABD'nin küresel stratejisinde ağırlığı Hint-Pasifik bölgesine kaydırarak Avrasya'yı terk ettiği bir dönemde Orta Asya'daki etkisini güçlendirmeyi hedefliyor.
Çin ile 5 Orta Asya Cumhuriyeti'ni bir araya getiren "C+C5" işbirliğinin ilk liderler zirvesi, 18-19 Mayıs tarihlerinde tarihi İpek Yolu'nun başlangıç noktası kabul edilen Şaanşi eyaletinin merkezi Şian'da düzenlenecek.
Devlet Başkanı Şi Cinping'in ev sahipliğinde yapılacak zirveye Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov, Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Gurbanguli Berdimuhammedov ve Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev katılacak.
Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Vang Vınbin, zirvenin, "Çin ve Orta Asya ülkeleri arasında Kuşak ve Yol Girişimi'ni birlikte inşa etme konusundaki mutabakatı ileri götüreceğini" vurguladı.
Tarihi İpek Yolu güzergahı üzerinde ulaştırma ve altyapı projeleriyle Doğu-Batı ticaretini yeniden canlandırmayı amaçlayan Kuşak ve Yol Girişimi, Devlet Başkanı Şi'nin Kazakistan'a yaptığı ziyarette duyurulmuştu.
Son 10 yılda 150'den fazla ülke ve uluslararası kuruluşun paydaşı haline geldiği, dünya nüfusunun 3'te 2'sini kapsayan coğrafyada altyapı, ulaştırma, haberleşme ve diğer bağlantılılık projeleriyle Çin'in dünyadaki nüfuzunu artıran, yükselen güç olarak küresel stratejisinin temeli haline gelen Kuşak ve Yol Girişimi, Çin'in Batı'ya açılan kapısı, Orta Asya Cumhuriyetleri ile başlamıştı.
Ekonomik işbirliğinden stratejik işbirliğine
Eski Sovyet Cumhuriyetleri uzun yıllar Rusya'nın Soğuk Savaş sonrası kilit etki alanlarından biri oldu. Çin'e coğrafi yakınlığına rağmen merkezi Asya'nın bu stratejik bölgesi, Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından, ABD ile nüfuz mücadelesine karşın Rusya'nın etkisinde olmayı sürdürdü.
Ancak son yıllarda Rusya'nın Batı'nın yaptırımları nedeniyle ekonomik gücünün zayıflaması, küresel jeopolitik gerilimlerin ve ABD'nin değişen stratejisinin yarattığı güç boşluğu, bölge ülkelerinin kalkınma için yüzünü yeni fırsatlara ve özellikle de Çin'e çevirmesine yol açıyor.
Rusya'nın eski bir Sovyet Cumhuriyeti olan Ukrayna ile savaşı, kendileri de eski Sovyet cumhuriyetleri olan Orta Asya ülkelerinde tedirginlik yaratırken Moskova ile aynı safta buluşmaktan da alıkoyuyor.
Orta Asya Cumhuriyetlerinin tümü, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nun Rusya-Ukrayna Savaşı'nın ardından Moskova'yı kınama kararında çekimser veya lehte oy vererek savaşa karşı tavrını ortaya koymuştu.
Öte yandan ABD'nin önce Irak, ardından Afganistan'daki askerlerini geri çekerek genişletilmiş Orta Doğu'daki etki alanını terk etmesi, küresel stratejisinde ağırlığı Hint-Pasifik bölgesine kaydırması bölge ülkelerini etkilerken Çin'in doldurabileceği bir boşluk yaratıyor.
Çin, Rusya ve ABD'nin bölgedeki azalan etkisine karşı nüfuzunu artırmayı ve ekonomik işbirliğini stratejik seviyeye çıkarmayı hedefliyor.
"Orta Asya, jeopolitik oyunların sahası olmamalı"
Çin Dışişleri Bakanı Çin Gang, 27 Nisan'da Şian kentinde düzenlenen 4. Çin-Orta Asya Dışişleri Bakanları Toplantısı'nda, bölge ülkelerinin dış güçlerin müdahalesine karşı çıkması gerektiğini ve bölgenin çatışmadan çok işbirliği alanı olması gerektiğini vurguladı.
Çin ve Orta Asya ülkelerinin ortak geleceği paylaşan bir topluluk olduğunu, dünyanın kargaşa ve değişimlerden geçtiği bir dönemde karşılıklı çıkarlarını korumak için aralarındaki dayanışma ve işbirliğini güçlendirmesi gerektiğini vurgulayan Çin Gang, "Her ne bahaneyle olursa olsun dışarıdan bölge ülkelerinin iç işlerine müdahale edilmesine karşı çıkmalıyız. Orta Asya jeopolitik oyunların değil, kazan-kazan işbirliğinin sahası olmalı." ifadelerini kullandı.
Çin ile 5 Orta Asya ülkesi arasında 2020'den bu yana dışişleri bakanları düzeyinde düzenlenen "C+C5" işbirliği mekanizmasının karşılıklı siyasi güveni ve işbirliğini geliştirdiğini, bölgesel barışa ve istikrara katkı sağladığını ifade eden Çin Gang, Kuşak ve Yol Girişimi'ni birlikte inşa etme, ileri teknoloji alanında işbirliğini, devlet yönetiminde deneyim paylaşımını ve halklar arasındaki etkileşimleri artırma çağrısı yaptı.
Çin Gang, Çin ile Orta Asya ülkelerinin Ukrayna krizi konusunda benzer görüşleri ve tutumları paylaştığını belirterek Çin'in, krizin çözümü için en geniş mutabakatı sağlamak üzere Orta Asya ülkeleri dahil tüm uluslararası taraflarla birlikte çalışmaya hazır olduğunu kaydetti.
Çinli bakanın sözleri, Devlet Başkanı Şi'nin, 26 Nisan'da Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy ile yaptığı telefon görüşmesinde, Çin'in, krizin siyasi çözümü için görüşmeler yürütmek üzere, Avrasya İşlerinden Sorumlu Özel Temsilcisi Li Hui'yi Ukrayna ve diğer ülkelere göndereceğini açıklamasının ardından geldi.
Özel Temsilci Hui'nin krizinin siyasi çözümüne yönelik arabuluculuk girişimi çerçevesinde bu hafta Kiev'in yanı sıra Polonya, Fransa, Almanya ve Rusya başkentlerini ziyaret edeceği arabuluculuk turunu, Çin-Orta Asya Zirvesi ile eşzamanlı gerçekleştiriyor.
Zirvenin sonuç bildirgesinde, Ukrayna sorununa yönelik nasıl bir değerlendirme yapılacağı, Rusya'ya karşı nasıl bir tavır alınacağı ve tarafların krizin çözümüne yönelik tutumunun ipuçları verilecek.
Çin'in Avrasya ticareti için hayati koridor
Orta Asya ülkeleri, Çin'in Avrasya ile ticareti için hayati bir koridor olan stratejik bir konumda bulunuyor. Orta Asya, MÖ 200'lü yılların başında Çin'e hakim olan Han Hanedanı'ndan bu yana tarihi İpek Yolu'nun ana güzergahını oluşturdu.
Çin-Orta Asya Zirvesi'ne ev sahipliği yapan, Han Hanedanı ve eski dünyada İpek Yolu ticaretinin altın çağlarının yaşandığı Tang Hanedanı döneminde Çin'in başkenti olan Şian kenti, kadim ticaret yolunun başlangıç noktasıydı.
Orta Asya, aynı zamanda Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne de komşu bulunuyor. Orta Asya ülkelerinin kültürel bağları olan bölge, Çin'in bu ülkelerle ekonomik ilişkilerinde katalizör görevi görüyor.
Bölge ülkeleri ile Sincan arasında enerji, tarım ürünleri ticareti, sanayi ve lojistik alanlarında işbirliği artarak devam ediyor.
Çin Komünist Partisinin (ÇKP) Sincan Özerk Bölgesi Sekreteri Ma Şingrui, 27 Mart'ta yerel hükümet heyetiyle Kazakistan'ı ziyaret ederek ticari ilişkilerin geliştirilmesi ve gümrük geçişlerinin kolaylaştırılması için görüşmeler gerçekleştirdi. Ma, görüşmelerinde bölgenin iki ülke işbirliğindeki katalizör rolüne vurgu yaptı.
Ekonomik ilişkiler
Öte yandan Orta Asya, zengin enerji kaynakları ve madenleri ile de dünyanın en büyük imalatçısı Çin'in ilgisini çekiyor.
Çin lideri Şi, Kovid-19 salgının ardından yüz yüze diplomasiye uzun süre ara verdikten sonra ilk yurt dışı ziyaretlerini, Eylül 2022'de ilk ziyaretlerini Kazakistan ve Özbekistan'a yaptığında, her iki ülkeye de "yeni enerjiyi birlikte inşa etme" mesajı verdi.
Çin, Türkmenistan doğal gazının en büyük alıcısı konumunda bulunuyor. Türkmenistan'dan başlayıp Özbekistan ve Kazakistan'ı katederek Çin'e ulaşan 7 bin kilometrelik Çin-Orta Asya Petrol Boru Hattı'ndan 2009'dan bu yana 39 milyar metreküpten fazla doğal gaz taşındı.
Kazakistan'ın Hazar petrollerini Çin'e taşıyan Kazakistan-Çin Petrol Boru Hattı da 2014'te yılda 20 milyon ton kapasiteye ulaştı.
Orta Asya, fosil kaynakların büyük bölümünü ithal eden Çin'in enerji güvenliğini sağlayacak kaynak çeşitliliği için kilit konumda bulunuyor.
Öte yandan rüzgar ve güneş enerjisi üretimi açısından elverişli coğrafi şartlara sahip Orta Asya ülkeleri ile dünyada yenilenebilir enerji donanımları imalatının önemli bir bölümünü karşılayan Çin arasında bu alanda önemli işbirliği olabileceği öngörülüyor.
Çin ile Orta Asya arasındaki ticaret hacmi, 2022'de 70,2 milyar dolara ulaştı. Ticaret hacmi, Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından bağımsızlığını kazan 5 ülkenin Çin ile diplomatik ilişkilerinin başladığı son 31 yılda yaklaşık 100 kat arttı.
Çin Ticaret Bakanlığının verileri Çin'in Orta Asya ülkelerindeki doğrudan yatırımları 2022'de 15 milyar dolara yaklaştı.
Dünyanın ikinci büyük ekonomisi olan Çin, bölgede yatırım ve ticaret için çok daha büyük potansiyel görüyor.
Liderler Zirvesi ilk kez düzenleniyor
Çin-Orta Asya Zirvesi, Pekin ile Orta Asya Cumhuriyetleri arasındaki "C+C5" işbirliğinin devlet başkanları düzeyindeki ilk toplantısı olacak. Dışişleri bakanları düzeyindeki ilk "C+C5" toplantısı, 2020'de yapılmıştı. Ardından dışişleri bakanları, 12 Mayıs 2021'de Çin'in ev sahipliğinde, 8 Haziran 2022'de Kazakistan'ın ev sahipliğinde bir araya gelmişti.
Dışişleri bakanları toplantılarının dördüncüsü 27 Nisan'da Şian'da yapılmış, toplantıda grubun ilk liderler zirvesini mayıs ayında bu şehirde düzenlemesi kararlaştırılmıştı.