Merkezi Aziýa Russiýa Federasiýasy görnüşinde sebitde ilkinji gezek geçirilýän Parlamentara forum we zenanlaryň dialogy däp bolan dostlukly türkmen-rus, türkmen-gazak, türkmen-gyrgyz, türkmen-täjik, türkmen-özbek gatnaşyklaryny hil taýdan täze derejä çykarmakda aýratyn ähmiýete eýe bolar. Şeýle hem sebitde hyzmatdaşlygy goldamak, syýasy, ykdysady, durmuş ulgamlarynda parlamentara dialogyň ornuna aýratyn ähmiýet bermek, durnukly ösüşi üpjün etmäge gönükdirilen derwaýys çözgütleriň kabul edilmeginde parlamentarilere hem-de zenanlara giň mümkinçilik döretmek bilen bagly ugurlarda täze gözýetimleri açar.
Hormatly Prezidentimiz Parlamentara foruma gatnaşyjylara iberen Gutlagynda Türkmen halky dost-doganlyga, parahatçylyga hem-de halklaryň agzybirligine uly gadyr goýýar. Gözbaşyny ruhy-medeni gymmatlyklaryň umumylygyndan alyp gaýdýan özara bähbitli hyzmatdaşlyk Russiýa Federasiýasynyň, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň gatnaşyklarynyň pugta binýady bolup durýar. Biziň halklarymyzy asyrlaryň jümmüşine uzap gidýän taryhy kökler, gadymy, hoşniýetli goňşuçylyk, dostluk, doganlyk gatnaşyklary baglanyşdyrýar diýip belleýär.
Şeýle hem Gutlagda şu forumyň pikir alyşmak üçin netijeli meýdança öwrüljekdigine hem-de Merkezi Aziýanyň döwletleri we Russiýa Federasiýasy bilen özara bähbitli hyzmatdaşlygy pugtalandyrmaga mümkinçilik berjekdigine, biziň ýurtlarymyzyň halkara gatnaşyklaryny mundan beýläk-de netijeli hem-de köptaraplaýyn ösdürmäge hyzmat etjekdigine ynam bildirilýär.
Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisinde, Russiýa Federasiýasynyň Federal Ýygnagynyň Federasiýa Geňeşinde we Russiýa Federasiýasynyň Federal Ýygnagynyň Döwlet Dumasynda ikitaraplaýyn esasda döredilen parlamentara dostluk toparlary hereket edip, işjeň hyzmatdaşlygyň ýola goýulmagy kanun çykaryjylyk işinde, kanunlaryň ýerine ýetirilişine parlament gözegçiligini alyp barmakda hem-de kanunlary ilat arasynda düşündirmekde tejribe alyşmaga ýardam edýär. Şeýle-de halkyň saýlan wekillerine saýlawçylar bilen işleşmekde, döwlet maksatnamalarynyň durmuşa geçirilişine işjeň gatnaşmakda döwrebap iş usullary babatda özara pikir alyşmak üçin amatly şertleri döredýär.
Milli Geňeşiň Mejlisi Merkezi Aziýa döwletleriniň parlamentleri bilen hem özara gatnaşyklary işjeň ösdürýär. Şunda Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisi bilen Gazagystan Respublikasynyň Parlamentiniň, Gyrgyz Respublikasynyň Žogorku Keneşiniň, Özbegistan Respublikasynyň Oliý Majlisiniň we Täjigistan Respublikasynyň Oli Majlisiniň milli Majlisiniň arasynda parlamentara dostluk toparlarynyň hereket edýändigini bellemek gerek.
Paýtagtymyz Aşgabatda Merkezi Aziýa Russiýa Federasiýasy görnüşinde ilkinji gezek parlamentarileriň we zenanlaryň forumynyň geçirilmegi bolsa Türkmenistanyň döwlet dolandyryşynda hem-de diplomatiýanyň möhüm ugurlarynda toplan oňyn tejribesini parlamentara meýdançalaryň çäginde ýaýratmaga, bu ugurda öňde durýan anyk wezipeleri ýakyndan ara alyp maslahatlaşmaga mümkinçilik berer.
Parlamentara forumyň gün tertibinde kanun çykaryjy ulgamyň işi, lukmançylyk we ekologiýa, howanyň üýtgemegi bilen bagly döreýän hadysalaryň sebitiň bioköpdürlüligine täsiri, biziň sebitimizde ýüze çykýan meseleleriň çözgüdi babatda tagallalary utgaşdyrmak we geljekde bilelikde işlemegiň anyk ýollary kesgitlenilýär.
Merkezi Aziýa döwletleriniň we Russiýanyň zenanlarynyň dialogynyň plenar mejlisinde jemgyýetçilik-syýasy, durmuş-ykdysady ösüşde zenanlaryň orny barada pikir alyşmalar guralyp, ähli ugurlarda gender deňliginiň üpjün edilişi, zenanlara durmuş goldawy babatda milli tejribeleri kämilleşdirmek barada durlup geçilýär we telekeçilik işlerindäki orny, maglumat tehnologiýasynyň we sanlylaşdyrmagyň ösüşi babatdaky meseleler boýunça hem pikir alşylýar.
Ýeri gelende bellesek, Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň başlangyjy boýunça geçen ýylyň 6-njy awgustynda Awaza milli syýahatçylyk zolagynda Merkezi Aziýa ýurtlarynyň zenanlarynyň dialogynyň mejlisi geçirildi, onuň dowamynda gender syýasaty, ykdysadyýetiň dürli pudaklarynda zenanlaryň eýeleýän orny babatdaky meseleler boýunça giňişleýin pikir alyşmalar boldy hem-de zenanlaryň hukuklaryny giňeltmek üçin maslahatlary özünde jemleýän jarnama kabul edildi.
Aziýanyň merjeni Aşgabat şäherinde dostlukly ýurtlaryň ýokary derejeli wekiliýetleri dabaraly ýagdaýda, ýokary taýýarlykly, halkymyzyň milli myhmansöýerlik, dost-doganlyk, açyk göwünlilik, hoşniýetlilik däplerine laýyklykda garşylandy.Foruma gatnaşmak üçin Gazagystan Respublikasynyň Parlamentiniň Senatynyň Başlygy Maulen Aşimbaýew, Gyrgyz Respublikasynyň Žogorku Keneşiniň Başlygy Talant Mamytow, Russiýa Federasiýasynyň Federal Ýygnagynyň Federasiýa Geňeşiniň Başlygy Walentina Matwiýenko, Täjigistan Respublikasynyň Oli Majlisiniň Milli Majlisiniň Başlygy Rustam Emomali, Özbegistan Respublikasynyň Oliý Majlisiniň Senatynyň Başlygy Tanzila Narbaýewa Aşgabada geldiler.
12-13-nji maýda paýtagtymyzda Merkezi Aziýa döwletleriniň we Russiýa Federasiýasynyň Parlamentara forumynyň we zenanlaryň dialogynyň geçirilmegi Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwrüniň taryhy ähmiýetli wakalaryna öwrülýär. Biz hem bu iri halkara çärelere gatnaşyjy ýurtlaryň parlamentleri baradaky maglumatlary okyjylara ýetirmegi makul bildik.
Merkezi Aziýa döwletleriniň we Russiýa Federasiýasynyň parlamentleri barada gysgaça maglumatlar
Russiýa Federasiýasynyň Federal Ýygnagy – Russiýada döwlet häkimiýetiniň kanun çykaryjy edarasydyr. Federal ýygnagyň wezipeleri we ygtyýarlyklary iki palatanyň arasynda – Döwlet Dumasy (Russiýa Federasiýasynyň Federal Ýygnagynyň aşaky palatasy) we Federasiýa Geňeşi (Russiýa Federasiýasynyň Federal Ýygnagynyň ýokarky palatasy) arasynda paýlanýar. Federal Ýygnak hemişelik organdyr. Palatalar aýratyn oturýarlar, ýöne Russiýa Federasiýasynyň Prezidentiniň çykyşlaryny diňlemek üçin bilelikde ýygnanyp bilerler.
Palatalaryň düzümi, şeýle hem olaryň işgärleriniň ýörelgeleri tapawutlydyr.Döwlet Dumasy garyşyk saýlaw ulgamy boýunça göni saýlawlarda saýlanan 450 deputatdan ybarat.Federasiýa Geňeşine Russiýanyň her bir sebitiniň iki wekili girip, olar döwlet häkimiýetiniň we ýerine ýetiriji guramalaryň wekillerinden ybarat bolup, 170 agzasy bar.
Federasiýa Geňeşine Prezident tarapyndan bellenen Russiýa Federasiýasynyň wekilleri hem girýär, olaryň sany 30 adamdan köp däl, şolardan ýedi adam ömürlik bellenip bilinmeýär. Şeýle hem, Russiýanyň öňki Prezidentleri Federasiýa Geňeşinde ömürlik işlemek hukugyna eýe bolýarlar.
Gazagystan Respublikasynyň Parlamenti kanun çykaryjy wezipeleri ýerine ýetirýän iň ýokary wekilçilikli edaradyr.Parlament iki palatadan ybarat: hemişelik esasda işleýän Senat we Mažilis.Senat (49 orun).
Senata her sebitden, respublikan ähmiýetli şäherden we Gazagystan Respublikasynyň paýtagtyndan saýlawçylar tarapyndan saýlanan iki adam wekilçilik edýär.Senatyň 15 deputatyny Prezident belleýär.Deputatlaryň ygtyýarlyk möhleti 6 ýyl, Senatyň saýlanan wekilleriniň ýarysy her 3 ýyldan gaýtadan saýlanýar.
Mažilis (107 orun). 98 halk deputaty, tutuş ýurt boýunça saýlaw okrugynda proporsional sanaw ulgamynda halk tarapyndan saýlanýar, 9-sy Gazagystanyň halkynyň Assambleýasy tarapyndan saýlanýar. Deputatlaryň ygtyýarlyk möhleti 5 ýyl.
Parlamentiň ygtyýarlyk möhleti, Mažilisiň nobatdaky çagyryşynyň wekilleriniň ygtyýarlyk möhleti bilen kesgitlenýär.Parlamentiň agzasy şol bir wagtyň özünde iki palatanyň agzasy bolup bilmeýär.Senatyň deputaty otuz ýaşyna ýeten, ýokary bilimi we azyndan bäş ýyl iş tejribesi bolan, degişli sebitiň çäginde, respublikan ähmiýetli şäherde ýa-da Respublikanyň paýtagtynda hemişelik ýaşaýan adam bolup biler.
Mažilisiň wekili ýigrimi bäş ýaşyna ýeten adam bolup biler.
Žogorku Keneş diýlip atlandyrylýan Gyrgyz Respublikasynyň Parlamenti 90 wekilden ybarat bolan bir palataly Parlamentdir. Žogorku Keneşiň wekilleri proporsional ulgam boýunça 5 ýyl möhlete saýlanýar. Saýlawlaryň netijelerine görä, her bir partiýa Mejlisde 65-den köp orun berilmeýär.
2021-nji ýylyň aprelinde geçirilen sala salşyklarda kabul edilen Konstitusiýa laýyklykda, Žogorku Keneşiň täze çagyryşy 90 deputatdan ybarat boldy: 54 mejlis agzasy bir saýlaw okrugynda proporsional ulgam boýunça, 36-sy bolsa bir mandatly saýlaw okruglarynda majoritar ulgam boýunça saýlanýar.
Täjigistan Respublikasynyň Ýokary Mejlisi ýurduň iň ýokary kanun çykaryjy we wekilçilikli edarasydyr. Täjigistanyň Mejlisi iki palatadan ybarat: Aşaky – Wekiller palatasy. Ýokarky Milli Mejlis.
Täjigistan Respublikasynyň Konstitusiýasyna laýyklykda, Wekiller palatasy umumy ses berişlik, deňhukukly we göni saýlaw hukugy esasynda saýlanan 63 deputatdan ybaratdyr. 22 wekil proporsional ulgam boýunça, 41 wekil bir mandatly saýlaw okrugy boýunça saýlanýar. Wekiller palatasy hemişelik esasda işleýär. Azyndan 25 ýaşyndaky raýat Täjigistan Respublikasynyň Oli Majlisiniň wekili hökmünde saýlanyp bilner.
Täjigistan Respublikasynyň Milli Mejlisi 33 wekilden ybarat, olaryň 25-si Daglyk-Badahşan awtonom sebitiniň, şäherleriň we etraplaryň, Duşanbe şäheriniň wekilleriniň bilelikdäki ýygnaklarynda gizlin ses bermek arkaly saýlanýar. 8 agza Täjigistan Respublikasynyň Prezidenti tarapyndan bellenilýär.
Milli Mejlisde Respublikanyň ähli administratiw-territorial birlikleriniň deň mukdardaky wekilleri bar. 35 ýaşyna ýeten we ýokary bilimi bolan raýatlar ýurduň Milli Mejlisiniň agzalygyna saýlanyp bilner.Täjigistan Respublikasynyň her bir öňki Prezidenti Milli Mejlisiň agzasydyr.
Oli Majlisiň wekilleriniň ygtyýarlyk möhleti 5 ýyl.Wekiller palatasy bilen Milli Mejlisiň wekilleriniň ygtyýarlyklary Oli Majlisiniň täze çagyryşynyň öz işine başlan güni gutarýar.
Özbegistan Respublikasynyň Mejlisi, döwlet häkimiýetiniň kanun çykaryjy edarasydyr. 2002-nji ýylyň 27-nji ýanwarynda ählumumy Konstitusiýa geçirilen sala salşygyň netijelerine görä, Özbegistan Respublikasynyň Oliý Majlisi iki ugurdan Senatdan (ýokarky palatadan) we kanun çykaryjy palatadan ybaratdyr.
Aşaky palata – 1994-nji ýylda döredilen gününden başlap, referenduma çenli Özbegistan Respublikasynyň Oliý Majlisi bir palataly mejlisdi. Iki palatanyň agzalarynyň hem möhleti bäş ýyl. Kanun çykaryjy palata 150 deputatdan ybarat. Aşaky palatada 150 deputat bolup, şolardan 135-si ählumumy saýlawlarda saýlanýar, 15-si Özbegistanyň Ekologiýa hereketi üçin bölünip berilýär.
Ýokarky palata Senat territorial wekilçilikli palata bolup, 100 agzadan ybarat. Senatyň agzalary Garagalpagystan Respublikasyndan, sebitlerden we Daşkent şäherinden deň mukdar bilen 6 adamdan saýlanýar. Özbegistan Respublikasynyň Oliý Majlisiniň Senatynyň 16 agzasy ýurduň Prezidenti tarapyndan bellenilýär. Saýlawlar gününe çenli 25 ýaşyna ýeten Özbegistan Respublikasynyň raýaty kanun çykaryjy palatanyň wekili, şeýle hem Senatyň agzasy bolup biler.
Türkmenistanyň Milli Geňeşi iki palatadan Halk Maslahatyndan we Mejlisden ybaratdyr.Halk Maslahaty 56 agzadan ybarat bolup, olardan 48-si welaýat, Aşgabat şäher halk maslahatlarynyň mejlislerinde göni däl (gytaklaýyn) saýlaw hukugynyň esasynda gizlin ses bermek arkaly her welaýatdan we Aşgabat şäherinden saýlanylýar, 8-si Türkmenistanyň Prezidenti tarapyndan bellenilýär.
Mejlis ählumumy, deň we göni saýlaw hukugy esasynda gizlin ses bermek arkaly saýlanylýan 125 deputatdan ybarat.