Türkmen metbugaty 22-nji noýabrda, Bütindünýä çagalar güni mynasybetli, Aşgabatda “Bitaraplyk we ynsanperwerlik: inklýuziw geljegiň bähbidine hemmetaraplaýyn goldaw” atly çäräniň geçirilendigini habar berdi. Bu çärä gatnaşanlar Türkmenistanda ösüp gelýän ýaş nesiller baradaky aladanyň döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biri hökmünde kesgitlendigini öňe sürdüler.
Hökümet gözegçiliginde gurnalýan çärede we döwlet eýeçiligindäki metbugatda aýdylýan zatlardan tapawutlylykda, Azatlyk bilen anonimlik şertinde gürleşen synçylar we çeşmeler ýurtda dowam edýän ykdysady kynçylyklaryň barha kän çaganyň aç, hor ýaşamagyna sebäp bolýandygyny, türkmen ýolbaşçylarynyň bu hili meseleleriň üstüni ýöntem propaganda bilen örtmäge çalyşýandygyny’ aýdýarlar.
Şu aralykda türkmen metbugaty hökümetiň resmi sanlaryna salgylanyp, geçen on aýyň “makroykdysady görkezijileriniň milli ykdysadyýeti köpugurly esasda ösdürmegiň, durnukly ösüş depginlerini saklamagyň ähli wezipeleriniň üstünlikli durmuşa geçirilendigini” habar berdi.
Bolçulyk döwründäki garyplykDünýä çagalarynyň ýagdaýy boýunça çap edilen täze hasabatda (The State of the World's Children 2025) aýdylmagyna görä, häzirki bolçulyk dünýäsinde, garyplygyň hukuklaryndan mahrum edip, geljeklerini wehim salmagy netijesinde, örän köp çaga ejir çekýär.
“Garyplyga, adatça, maliýe serişdelerine elýeterliligiň bolmazlygy hökmünde seredilýär. Her gün 412 million çaga, gününe 3 dollardan hem az serişde bilen güzeran aýlap, örän garyp ýagdaýda oýanýar” diýip, hasabatda bellenýär.
Türkmenistandaky çagalaryň hakyky ýagdaýy, ýurduň maglumat üçin ýapyklygy sebäpli, bu hili hasabatlarda kän göze ilmän galýar’.
Azatlygyň habarçylary ýurtdaky ykdysady kynçylyklar, sosial meseleler, şol sanda polisiýa wekilleri tarapyndan basylyp ýatyrylýan’ we türkmençilikde öň görülmedik derejede köpelendigi aýdylýan dilegçilik hadysasy barada yzygiderli habar berýärler.
Beýleki meselelerde bolşy ýaly, türkmen häkimiýetleri ýurtdaky garyplyk, dilegçilik we jenaýatçylyk ýagdaýlary barada çykýan habarlara açyk reaksiýa bildirmeýär. Aýry-aýrylykda gürleşilen ýaşaýjylaryň, ykdysatçylaryň köpüsiniň pikirine görä, “Türkmenistanda agyrlaşan çagalyk” hökümetiň otuz ýyl bäri alyp barýan netijesiz ykdysady syýasaty bilen bagly.
“Türkmenistanda çagalaryň agyr durmuşy gönüden-göni ýurtdaky agyr durmuş bilen baglanyşykly bolup durýar. Sebäbi gitdigiçe agyrlaşýan ykdysady krizis ýurtda çagalaryň fiziki, ruhy, maddy we jynsy taýdan kemsidilmegine getirýär” diýip, habarçymyz bilen anonimlik şertinde gürleşen ýaşaýjy aýtdy.
Onuň sözlerine görä, soňky ýyllarda Türkmenistanda açlyk zerarly hor düşen, keselleýän, dilegçilik edýän, idegsiz we hossarsyz çagalaryň köpelendigini pikirlenip, geçen ýyldaky we şu ýyldaky ýagdaýy deňeşdirip bilýän adamlaryň tas hemmesi bilýär.
Azatlygyň söhbetdeşleri çagalaryň ýük daşamak ýaly agyr fiziki işlerde, kerpiç zawodlarynda, gurluşykda, mebel sehlerinde, hatda pagta ýygymynda hem işledilýändigini, özüne, maşgalasyna kömek etjek bolýan çagalaryň tapan, başaran ähli işini etmäge taýýardygyny, olaryň beden, ruhy saglygy, bilim almagy ýaly meseleleriň soňky orunlara süýşendigini aýdýarlar.
'Eli ýukalaryň ýagdaýy öňküsinden beterleşýär'Şol bir wagtda, türkmençilikde çagalaryň işlemeginiň, hojalyga kömekleşmeginiň, oglan bolsun, gyz bolsun, hemişe adaty bir zat bolandygyny, işiň çagany durmuşa taýýarlamaga kömek edýändigini aýdýanlar hem bar. Synçylaryň käbiri bu meselede metbugatda açyk pikir alyşmalaryň guralmalydygyny, şol sanda ten satýan çagalar’ baradaky meseläniň hem açyk maslahatlaşylmalydygyny aýdýar.
“...soňky ýyllarda ýurtda kämillik ýaşyna ýetmedikleriň arasynda jelepçiligiň örän agyr meselä öwrülýändigi barada gürrüň edilýär. Ýaşlaryň arasynda jynsy gatnaşyklar we umuman ahlak meseleleri boýunça ynanyşmak esasynda söhbetler guralmaýar, netijede, ýaşlaryň arasynda irki göwrelilik, jynsy ýollar arkaly ýokuşýan weneriki keseller has köpelip başlady.
Emma türkmen häkimiýetleri bu meselede hiç hili iş alyp barmaýar” diýip, habarçymyz bilen anonimlik şertinde gürleşen zenan aýtdy.
Türkmenistanda işsizlik meselesi, geljek ýyldan 10% köpeldilmezligi teklip edilen aýlyklar meselesi, metbugatda bagtly durmuş’ hakynda tekrarlanýan sözlere garamazdan, açyk syr bolmagynda galýar diýip, ýerli synçy aýtdy.
“Türkmenistanda eli ýuka, işsiz ýa aýlygy az adamlaryň çagalarynyň ýagdaýlary öňküsinden hem has beterleşýär diýsem, ýalňyşmagyn. Işsiz hojalyklaryň çagalary gedaýçylyga çykýarlar, ýaş gyzlar 15-16 ýasdan ten satmaga başlaýar. Işsizlik şu derejä eltýär” diýip, synçy öňem birnäçe söhbetdeşimiziň aýdan zatlaryny tassyklady.
Onuň tassyklamagyna görä, ozallar çagalar bazarlarda, dükanlaryň ýanynda gedaýçylyk eden bolsalar, indi 7 ýaşdan 12, 13 ýaşa çenli bolan oglan-gyzlar şäher köçelerinde swetoforly çatryklaryň golaýynda oturyp, swetoforlaryň gyzyl çyralary ýananda ylgap baryp, sürüjilerden pul soraýarlar.
“Adamlaryň biri, ikisi dözmän pul berse, beýleki biri azgyrylyp, maşynynyň ýanyna gelen çagany kowup goýberýär. Emma çagalar muňa seretmän, swetoforyň ýaşyl çyrasy ýanýança aýlanyp, duran maşynlaryň sürüjilerinden pul soraýarlar we, gyzyl çyra ýananda gelip, ýene bardýura geçip oturýarlar. Ol çagalar öz janlaryna abanyp biljek howp barada pikir etmeýärler. Sürüjileriň awtoulaglaryny gaty sürüp gidýäni hem bolýar” diýip, synçy aýtdy.
Uzak gününi şeýdip geçirýän, özlerine we maşgalasyna kömek etjek bolýan, dilegçilik edýän çagalary şähere çykan adamlaryň hemmesi, häkimiýet wekilleri hem görýär diýip, ýerli synçy sözüniň üstüni ýetirdi.
Söhbetdeşlerimiziň sözlerine görä, dilegçilik edýän çagalar günortanlyk, agşamlyk naharlaryny hem daşarda, köçe gyrasynda oturyp iýýärler.
'Köçedäki çagalar bilen gyzyklanýan ýok'Golaýda Türkiýä gelen zähmet migranty hem dilegçi çagalaryň köpelendigi barada aýdylýanlary tassyklady, ýöne adamlaryň köpüsiniň diňe öz durmuşy bilen gyzyklanýandygyny, dilegçi çaganyň öň näçe bolandygy, indi näçedigi bilen hiç kimiň işiniň ýokdugyny hem sözüne goşdy.
Azatlygyň çeşmeleri dilegçilik edip, eline pul düşen çagalaryň somsa, piraşki ýaly zatlary satyn alýandyklaryny, ýöne köplenç diňe bir somsa ýa piraşki alyp, doýa garna iýip bilmeýändiklerini hem gürrüň berdiler.
Şeýle-de, çeşmeler çagalaryň içjek suwlarynyň mugtdugyny, ýagny olaryň öz suw gaplaryny köçedäki krantlardan doldurýandygyny aýdýarlar.
“Men bir gün uly ýoldan awtoulagly barýardym.swetofor gyzyl ýananda iki sany çaga uly ýük maşynyň ýanyna ylgap, sürüjiden pul sorady.Sürüji bäş manat berdi, çagalar begenip, ýene bardýura baryp oturdylar we ellerine düşen pullaryny sanadylar.
Bardýuryň üstünde azyndan 10 çaga otyrdy. Üst-başlary hapa, aýaklary jorapsyz, eginlerinde ýukajyk, köne jemper...Men öňki ýyllarda çagalaryň köçedäki awtoulaglaryň ýanyna baryp, dilegçilik edýänlerini görmeýärdim.Bazarlarda kän, ýöne swetofor gyzyl ýananda ýola çykyp, ylgaşyp pul dileýänleri soňky aýlarda gördüm” diýip, bir sürüji öz tejribesini paýlaşdy.
Ol öz gören kartinasyny “gaty gamgyn ýagdaý” diýip häsiýetlendirdi.
Adynyň aýdylmazlygyny soran sürüji her görende, bu çagalaryň ene-atasy ýokmuka?’ diýip pikir edýändigini, uly adamlaryň öz çagasy, agtygy ýaly ýaş gyzlara pul berip, jynsy gatnaşyk gurýandygy barada aýdylýanlary akylyna sygdyryp bilmeýändigini hem gürrüň berdi.
“Uly adamlaryň bu çagalar bilen jynsy gatnaşyk etmegi - bu bir kellä sygmajak zat. Öz çagalary ýaly ýa-da öz agtyklary ýaly gyzjagazlary pul bilen aldap, jynsy gatnaşyga girip dilýän adamlara näme diýjegimi bilemok.
Pulum bar, edenimi edýän diýýärler.Mekdepde garyp çagalar kemsidilýär, hatda mugallymlar tarapyndan hem kemsidilýär.Mugallymlar barly hojalyklaryň çagalaryny öňe sürýärler, okap bilmeýän çagalar hem kagyz ýüzünde dörtlük, bäşlik bahalara okaýar” diýip, sürüji özi ýaly pikir edýän we bu zatlara gynanýan ýönekeý adamlaryň kändigini hem sözüne goşdy.
Onuň tassyklamagyna görä, mugallymlaryň hem nyrhy bar, barly okuwçy bahalaryny sowgat bilen satyn alýar’.
'Mätäç çagalaryň başyny aýlamak gaty aňsat'Azatlygyň habarçylarynyň aýry-aýrylykda gürleşen adamlarynyň köpüsi ýurtdaky “baýlyk we garyplyk ýagdaýy geljek nesli nädogry ýetişdirýär” diýip pikir edýär.
“Ýurtdaky korrupsiýa çagalara puluň bolsa, edeniňi etseň bolýar’ diýen ýaly terbiýe berýär” diýip, ýurtdaky sosial deňsizligiň çagalara ýetirýän täsiri barada aýdylýanlary ýene bir söhbetdeşimiz tassyklady.
Onuň pikiriçe, mätäç, pula zar çagalaryň başyny aýlamak gaty aňsat.
“Moral taýdan pes, ýoluny ýitiren, ten satyp pul gazanýan zenanlaryň käsi ýaşajyk gyzlary özlerine öwrenişdirip, olary hem ýoldan çykarýarlar. Öz çagasyny ters ýola itekleýän ene-de bar...Beýle aýala eje diýip bolarmy? ...Uly ýaşly erkekler ýaşajyk zat tapyp bolanokmy?’ diýip, araçy gelinden soraýar, seňem paýyň bar’ diýýär.
Köçede gulagyň eşidýän zadyna ynanyp bolanok.Bir gijelik keýpine müňläp pul seçmäge taýýar baýlar köpeldi, ýöne olaryň bir garyp hojalyga kömek etmäge güýji ýok” diýip, anonimlik şertinde gürleşen zenan aýtdy.
Azatlyk ýurtda resmi taýdan boýun alynmaýan garyplygyň türkmenistanly çagalaryň durmuşyna ýetirýän anyk täsirleri baradaky meseläni öwrenýän wagtynda sosial mediada paýlaşylan bir wideoda ýaş çagalaryny yzda goýup, Türkiýä giden enäniň çagalaryna berilýän şarpyk terbiýesi’ görkezilýär we, “Gaýrat ediň, çagalaryňyzy goýup gitmäň!” diýilýär.
Azatlygyň söhbetdeşleri maşgala aýraçylygynyň soňky ýyllarda jemgyýetiň iň bir agyryly meseleleriniň biri bolandygyny’ aýdýarlar.
“Ejesi, kakasy daşary ýurtda ýaşaýan çagalaryň käbiri ene-atasynyň iberýän pulunyň gadyryny bilmän, [o pullary] diňe keýpiň ugrunda sowýar.Kä çagany ene-atasy hem idemeýär.Netijede, ol köçede dilegçilik edip, gününi görýär.
Bu çagany alyp galan hossaryň, eline pul iberilmeýäni sebäpli, çaga seredesi hem gelmeýär” diýip, Azatlygyň söhbetdeşi daşary ýurda giden ene-atalaryň çagalarynyň idegsiz galýan halatlarynyň az däldigini, bu ýagdaýyň olaryň edep-ekramyna ýaramaz täsir edýändigini doly tassyklap biljekdigini aýtdy.
Onuň sözlerine görä, käbir ene-atalaryň ikisi hem daşary ýurtda bolup, çagalary bilen hepdede bir sapar internet arkaly habarlaşýar we bu hili ýagdaýda çaga ene-ata terbiýesini berip bolmaýar.
Söhbetdeşlerimiziň biri bu hili ene-atalaryň käbiriniň çagalaryna islän zadyňy al, islän ýeriňe gitseň bolýar’ diýip, öz wyždanyny pul berip rahatlandyrmaga çalyşýandygyny, netijede çaga terbiýesiniň çaganyň özüne galýandygyny öňe sürdi.
"Garyplyk çagalaryň bilimine hem uly zarba urýar, olar çörek puluny gazanmak üçin sapaklaryna doly gatnaşyp bilmeýärler" diýip, anonimlik şertinde gürleşen pedagog aýtdy.
“Okuwa hepdede iki gün barsa, galan günlerde işe gatnaýan çagalar hem bar.Bir oglan, 7-nji klas okuwçysy, şäherde baklaşka çöplemek bilen gününi geçirýär.Uzak gün işläp gazanan pulunyň 50 manat çemesi bolýandygyny aýtdy.
Puluňy näme edýärsiň diýsem, öýe produkta alýan diýýär.Oglanjyk 13 ýaşynda, öýe, ene-atasyna azyk eltýär.Azajyk ulurak çagalar bazarlarda ýük daşaýar.Haltalap un, şeker düşürip, uzak günüň dowamynda 50 manat gazanýarlar. 14 ýaşly bir gyz okuwdan soň kerpiç zawodynda işläp, gündelik 50 manat gazanýandygyny aýdýar. 16-17 ýasly oglanlaryň käbiri oba ýerlerinde gurluşykda işleýär, uzak gün sement garyp, beton daşap, 100 manat gazanýarlar” diýip, Azatlygyň söhbetdeşi agyr işden soň, ýadawlygyny aýyrmak bahanasy bilen, spirtli içgi içýän ýaşlaryň hem az däldigini belledi.
Onuň sözlerine görä, uly klas okuwçylary ene-atalaryna azar bermän, öz okuw çykdajylaryny ýapjak bolýarlar, ondan daşary, galan puluň ýarysyny öýlerine, hojalyga berýärler.
Çagalaryň saglygyny 'goramaýan' guramalarAşgabatda 22-nji noýabrda, Bütindünýä çagalar güni mynasybetli geçirilen çärede aýdylmagyna görä, Gurbanguly Berdimuhamedow adyndaky Howandarlyga mätäç çagalara hemaýat bermek boýunça haýyr-sahawat gaznasy bilen BMG-niň Çagalar gaznasynyň Türkmenistandaky wekilhanasynyň esasy maksady “çagalaryň saglygyny goramakdan, olaryň bilim almaklaryna ýardam bermekden, durmuş üpjünçiligi meseleleri boýunça degişli işleri amala aşyrmakdan ybarat”.
Emma çeşmeler Türkmenistanda, dowam edýän ykdysady ýagdaýlar bilen baglylykda, maýyp çagalaryň durmuşynyň hem ýyldan-ýyla agyrlaşýandygyny' habar berýärler.
“Aşgabatdan başga beýleki sebitlerde, has hem etraplarda we oba ýerlerinde maýyp çagalar üçin düýbünden hiç hili şert döredilmedi, olar üçin ýörite mekdepler ýa-da saglygy-dikeldiş merkezleri we olarda işlejek hünärmenler hem ýok” diýip, howpsuzlyk aladalary sebäpli adynyň aýdylmazlygyny soran çeşme aýtdy.
Onuň sözlerine görä, uly gurluşyklara we dabaraly çarelere ummasyz halk serişdesini harçlaýan döwlet garyp çagalara goldaw bermeli bolanda tapylmaýar’.
"Ähli ýerde tanyş gerek.Tüýs okajak çagalaryň ene-atalarynyň zehinli perzentlerini okatmaga güýji ýok, döwletiň ýokary okuw jaýlaryna hem köplenç para bermän, goldawsyz girip bolmaýar.Okajak çaganyň nebir zehini köýýär. Ýokary okuw jaýlarynda okap bilmejegini bilip, çagalaryň okuwa bolan barja höwesleri hem gaçýar. Ýurtda mekdepleriň arasynda geçirilýän olimpiýadanyň soraglary öňünden ýer gazanmaly okuwçylara, ýagny ýerleri satyn alanlara berilýär we ähli ýerler olimpiýada başlanmanka belli bolýar” diýip, bilim hünärmeni aýtdy.
Azatlyk bu aýdylýanlary garaşsyz ýagdaýda barlap, tassykladyp ýa inkär etdirip bilmeýär.
Dünýä çagalarynyň ýagdaýy boýunça çap edilen täze hasabatda aýdylmagyna görä, “garyplyk çagalygy zäherleýär”.
“Ol çagalaryň ömrüne dawa salýar, saglygyna we ösüşine zyýan ýetirýär, bilim almagyna päsgel berýär. Garyplyk çagalaryň esasy hukuklarynyň inkär edilmegini aňladýar we munuň täsiri biziň hemmämize ýetýär” diýip, dünýä çagalarynyň ýagdaýy barada ÝUNISEF-iň web sahypasynda çap edilen hasabatda aýdylýar.
Azatlyk Türkmenistandaky garyplyk we onuň çagalara ýetirýän täsirleri baradaky ýörite söhbeti indiki hepde, “Daýanç” raýat hereketiniň adam hukuklary platformasynyň wekili Diana Dadaşewa bilen geçirilen telefon söhbetdeşligi esasynda dowam etdirmegi meýillendirýär.
Eger-de ýurtdaky garyplyugyň, zähmet migrasiýasynyň çagalara ýetirýän täsirleri barada maglumatyňyz, paýlaşmak isleýän pikiriňiz ýa tejribäňiz bolsa, Azatlygyň mikrofonynyň açykdygyny ýatladýarys.
Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.
Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPNulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň doly gizlinligini kepillendirýär.